W piątek (3.02) w Pałacu Prezydenckim prezydent RP Andrzej Duda wręczył opiekunom i zarządcom rozporządzenia uznające nowe obiekty zabytkowe za Pomniki Historii. Jedno z nich dotyczy klasztoru Męskiego Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu.
- Pielęgnowanie tych pereł, które są bardzo często ukryte i zapomniane ma ogromne znaczenie dla zrozumienia wielkiej siły, jaka tkwi w nas i w naszej tradycji - mówił Andrzej Duda.
Jak argumentował w rozporządzeniu, celem ochrony supraskiego klasztoru jako Pomnika Historii jest "zachowanie, ze względu na wartości historyczne, kulturowe i naukowe oraz walory krajobrazowo-przestrzenne, wiodącego ośrodka monastycznego Kościoła obrządku wschodniego, który przez wieki pozostawał centrum kultury, myśli społecznej i religijnej oraz miejscem postępu doby oświeceniowej w Rzeczypospolitej".
Obszar nowego pomnika historii "Supraśl - klasztor Męski Zwiastowania Najświętszej Marii Panny" obejmuje historycznie ukształtowaną przestrzeń, w tym obiekty: cerkiew Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, budynki klasztorne, cerkiew św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa, pałac Opatów (Chodkiewiczów), bramę wjazdową i katakumby wraz z cmentarzem i otoczeniem. W sumie to 8 działek ewidencyjnych po obu stronach ul. Klasztornej.
Pomnik Historii jest zabytkiem o szczególnym znaczeniu dla kultury. Jego rangę podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta RP na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Od 1994 r. do dziś to najwyższe wyróżnienie nadano 123 obiektom.
Oprócz klasztoru w Supraślu na listę pomników historii trafiła krakowska dzielnica Nowa Huta, prawosławny klasztor w Jabłecznej, kościół w Małujowicach, zespół kolegiaty w Opatowie, zespół klasztorny w Radomiu, sanktuarium w Stoczku Klasztornym, archikolegiata w Tumie oraz gmach dawnego Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego w Warszawie.
W województwie podlaskim liście Pomników Historii były dotąd cztery zabytki: Kanał Augustowski (od 2007 r.), Bohoniki i Kruszyniany – meczety i mizary (od 2012 r.), zespół kościoła pw. Chrystusa Króla i św. Rocha w Białymstoku (od 2018 r.) oraz Tykocin - historyczny zespół miasta (od 2021 r.).
Historia supraskich mnichów
Historia monasteru w Supraślu sięga XV w., gdy wojewoda nowogródzki i marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego Aleksander Chodkiewicz wraz z arcybiskupem smoleńskim Józefem Sołtanem założyli monaster w Gródku (przybyli tam mnisi z Kijowa i Świętej Góry Atos). Jednak życie świeckie skupione wokół tamtejszego zamku przeszkadzało duchowemu skupieniu mnichów, dlatego przenieśli się na uroczysko Suchy Hrud, co dało początek Ławrze Supraskiej. Akt erekcyjny został potwierdzony przez króla Aleksandra Jagiellończyka. W 1533 r. uczyniono z monasteru patriarszą ławrę, czyli podlegającą bezpośrednio patriarsze Konstantynopola.
Historycy długo wskazywali rok 1498 jako czas założenia wspólnoty w Gródku i rok 1500 – przeniesienia jej na obecne miejsce. Wybitny znawca historii prawosławia Antoni Mironowicz ustalił, że monaster w okolicy dzisiejszego Gródka, powstał prawdopodobnie około 1495 r., a dopiero w 1508 r. został ulokowany na uroczysku Suchy Hrud, dając później początek miasteczku Supraśl.
Od początku monaster zajmował niezwykłą pozycję. Dlatego doszło do bezprecedensowego wydarzenia. Do patriarchy trafiły listy od króla Aleksandra Jagiellończyka i Aleksandra Chodkiewicza z prośbą o błogosławieństwo dla nowej wspólnoty. Już w 1505 r. patriarcha Konstantynopola Joachim uroczystym dokumentem, tomosem, ustanowił nową regułę monastyczną. Mnisi mieli odtąd razem mieszkać i modlić się codziennie, a nie tylko raz w tygodniu.
Wielkie zasługi dla rozwoju monasteru wniosła prawosławna królowa Helena, żona Aleksandra Jagiellończyka. Helena ofiarowała klasztorowi cenne księgi i ikony, w tym kopię Wileńskiej Ikony Matki Bożej, która stała się obiektem kultu.
Wg ustaleń historyków na Suchym Hrudzie wzniesiono najpierw drewnianą cerkiew św. Jana Teologa. W latach 1503-1511 wybudowano monumentalną, murowaną, obronną Zwiastowania Przenajświętszej Bogarodzicy. To niezwykły zabytek, nie tylko z uwagi, iż jest to jedna z nielicznych cerkwi obronnych, ale też łącząca style bizantyjski i gotycki. Kolejną cerkiew, katakumbową, wzniesiono w latach 1532-1557 z pruskiego muru. W podziemiach posiadała 132 nisze grzebalne. W nich umieszczano ciała zmarłych mnichów. Stała do lat 70. XIX w. i nie została odbudowana.
Monaster supraski był jednym z najaktywniejszych ośrodków myśli religijnej w XVI w., a pod względem znaczenia drugim, po Kijowsko-Pieczerskiej Ławrze, ośrodkiem monastycznym Kościoła prawosławnego na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W 1596 r. ihumen monasteru Hilarion przeciwstawił Unii z Kościołem rzymskokatolickim. Na skutek nacisków ze strony króla Zygmunta III, a także unickiego metropolity kijowskiego został skazany na banicję, a na Ławrze wymuszono przejście na unię.
W latach 1645-1652 wybudowano pałac archimandrytów, służący jako rezydencja. Cerkiew Zwiastowania wyposażono we wspaniały barokowy ikonostas, wyrzeźbiony przez gdańskich snycerzy. Kilkadziesiąt lat później założono drukarnię, a za dochody z niej wybudowano imponującą bramę wjazdową i nowe monasterskie budynki. Założono też rozległy ogród w stylu włoskim.
Czas degradacji
W wyniku trzeciego rozbioru Polski Supraśl znalazł się w Nowych Prusach Wschodnich, a majątek klasztorny został skonfiskowany. W 1839 r., po soborze likwidującym unię na ziemiach Cesarstwa Rosyjskiego, monaster w Supraślu powrócił do prawosławia. Jego sytuacja gospodarcza była jednak zupełnie inna niż przed kilkudziesięciu laty. Dobra ziemskie skurczyły się do dwóch małych folwarków i ogrodu, budynki pilnie wymagały remontu.
W 1833 r. większą część monasterskich zabudowań wraz z pałacem archimandrytów, wydzierżawił od państwa - będącego ich właścicielem — fabrykant Wilhelm Zachert. W pomonasterskich budynkach założył on manufakturę, co zmieniło nie tylko życie klasztorne. Ten moment można uważać za początek miasta Supraśl - z przymonasterskiej osady stało się prężnym ośrodkiem włókienniczym.
Po 17 września 1939 r. cały teren monasteru zajął oddział Armii Czerwonej. W cerkwi Zwiastowania urządził warsztat mechaniczny i kuźnię (to w jej paleniskach zniknął ikonostas), pomieszczenia po świątyni św. Jana Teologa służyły jako kuchnia i stołówka. Najgorsze nadeszło jednak 21 lipca 1944 r., gdy hitlerowcy wysadzili cerkiew.
W 1945 r. suprascy mnisi zostali wypędzeni. Do monasterskich budynków wrócili salezjanie (mieli umowę dzierżawną do 1948 r.). Później zajęła je szkoła rolnicza. Prawosławnym odebrano cerkiew św. Pantelejmona. Władze naciskały, by opuścili cerkiew św. Jana Teologa, a w 1955 r. wydały nakaz eksmisji. W dwa lata później przystąpiono do jej rozbiórki i tylko dramatycznym protestom należy zawdzięczać wstrzymanie prac.
W 1984 r. zaczęto odbudowę i rekonstrukcję świątyni Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, a w 1989 r. oficjalnie restytuowano Klasztor Męski Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. W latach 90. Kościół prawosławny odzyskał całość pomonasterskich budynków.
ewelina.s@bialystokonline.pl
