Świadectwo historii. Żydowski Cmentarz z Knyszyna zabytkiem

Fot: WUOZ w Białymstoku

Cmentarz Żydowski w Knyszynie został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków. To jeden z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich na Podlasiu. Cmentarz położony jest na terenie grobli dawnych sadzawek królewskich, które są jedyną pozostałością po rezydencji króla Zygmunta Augusta. Został on założony pomiędzy 1750 a 1768 rokiem.

Wartość historyczna i artystyczna

Knyszyńscy Żydzi w XVI-XVII wieku należeli do gminy wyznaniowej w Tykocinie i tam chowali swoich zmarłych. Nekropolia knyszyńskich Żydów pod względem wielkości jest jedną z największych na Podlasiu (po kirkucie w Białymstoku, Krynkach oraz Sokółce). Cmentarz zajmuje powierzchnię 3,43 ha, z czego część stanowią groble, na których zostały ustawione nagrobki, zagłębienia po sadzawkach oraz teren nowego cmentarza.

Na knyszyńskim kirkucie nie wytyczono alejek, gdyż ich funkcje pełniły same groble. Zmarłych chowano wzdłuż nich, bez wyraźnie zaznaczonego porządku chronologicznego. Skupiska najstarszych macew znajdują się w zachodniej części cmentarza. Na cmentarzu starym pozostało około 699 mogił (część z betonowymi przyporami), w tym 55 bez macew, a na nowym cmentarzu 28, w tym 16 bez macew.

Najstarszy ze zidentyfikowanych nagrobków pochodzi z 1794 roku. Zdecydowana większość to proste macewy z popularnego zlepieńca. Kilkanaście macew należy zaliczyć do cennych przykładów sztuki kamieniarskiej. Szczególnie wartościowe są te wykonane z piaskowca oraz granitu. Są też macewy wyróżniające się rozmiarem i oryginalnym kształtem.

Oprócz najwcześniejszych, nieobrobionych kamieni znajdują się tu szlifowane głazy zakończone półkoliście, stożkowato, ze ściętymi łukami, o cechach mauretańskich czy o niespotykanych wcięciach po bokach. Artyzm kilku macew wyraża się poprzez oryginalność i misterność wykonania inskrypcji (np. techniką wypukłą) oraz rysunków (kwiaty, tablice Mojżeszowe, gwiazda Dawida, wieńce złamane drzewo, błogosławiące dłonie, przechylony dzban). Charakter knyszyńskiego cmentarza podkreśla znajdująca się na jego terenie roślinność. Naturalnym głównym elementem kompozycyjnym miejsca stały się drzewa - dąb szypułkowy, lipa drobnolistna czy świerk pospolity.

Dowód na wielki wkład

W okresie międzywojennym Żydzi stanowili 34 procent knyszynian. Zamieszkiwali niemal wszystkie posesje wokół rynku. Kirkut knyszyński jest najlepiej zachowanym cmentarzem żydowskim Białostocczyzny. 

- Wpisanie do Rejestru Zabytków cmentarza jest zasadne ze względu na posiadane wartości historyczne i naukowe, tj. świadectwo rozwoju osadnictwa ludności żydowskiej w Knyszynie, świadectwo niegdyś istniejącej tam wyznaniowej gminy żydowskiej, świadectwo wkładu społeczności żydowskiej w dzieje i rozwój Knyszyna – mówi prof. Małgorzata Dajnowicz, Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Ponadto o wartościach historycznych i naukowych cmentarza świadczy fakt, że znajduje się on na terenie dawnych sadzawek królewskich, które są jedynym zachowanym elementem sporego kompleksu dworskiego ostatniego króla z dynastii Jagiellonów - Zygmunta Augusta.