W wielu miejscowościach województwa podlaskiego sukcesywnie ewidencjonowana jest tradycyjna zabudowa i dziedzictwo materialne. W ostatnim roku taki rekonesans prowadzono np. w podbiałostockiej gminie Dobrzyniewo Duże. Jak się okazało, na całym jej terenie znaleziono tylko osiem drewnianych budynków mieszkalnych (po jednym w Kozińcach, Kulikówce, Letnikach, dwa w Ponikle i trzy w Obrubnikach) i jeden murowany (w Letnikach) o walorach zabytkowych.
Jak wskazuje prowadzący te prace etnograf Artur Gaweł, dyrektor Podlaskiego Muzeum Kultury Ludowej, drewniane budynki w ich pierwotnej formie praktycznie już nie zachowały się. Zmieniono w nich pokrycie dachu, szalowanie, wymieniono stolarkę, podłogi, przebudowano systemy grzewcze likwidując tradycyjne kaflowe piece. Podobnie sytuacja ma się z mniejszymi obiektami: przydrożnymi krzyżami i kapliczkami, studniami czy ogrodzeniami zagród.
Czy w ogóle jest szansa, by dawny krajobraz wsi choć w minimalnym stopniu przetrwał? Drewniane budynki gospodarskie straciły już rację bytu: już nie przechowujemy w nich jak kiedyś zboża w stodole czy ziarna w spichlerzu. Jeżeli gdzieś zostały, to pełnią funkcję magazynków podręcznych.
- Te obiekty, jeśli są w dobrym stanie, to starajmy się, by jak najdłużej przetrwały, nie rozbierajmy ich tylko dlatego, że tak inni robią, bo często jest tylko taka motywacja. Starajmy się znaleźć dla nich jakieś inne funkcje, inne zastosowanie - sugeruje Artur Gaweł.
Domów drewnianych nie rozbiera się na tak masową skalę, jak budynków gospodarczych, ale remontuje się je w sposób, że są nie do poznania.
- Pamiętajmy, by na tyle, na ile możemy zachować to, co jest oryginalne w danym obiekcie, zachowajmy. Pamiętajmy, by podczas remontów domu zachować detale zdobnicze - apeluje etnograf.
Najczęściej zmienia się elewację domów. Wcześniej popularny był siding, teraz stosuje się szalówkę, która w ogóle nie nawiązuje do lokalnych wzorów. Największym problemem estetycznym jest zastępowanie wielopodziałowych okien nowymi, plastikowymi.
- Warto podtrzymywać to, by w domach drewnianych były drewniane okna. Nie wymieniajmy ich na okna wykonane ze sztucznych materiałów, z PCV - apeluje Artur Gaweł. - Jeżeli spojrzy się na taki obiekt po remoncie i porówna z tym, jak on wyglądał przed remontem, zwłaszcza jeśli montuje się okna z PCV bez wewnętrznych podziałów, to powstają wtedy dosłownie czarne dziury w elewacji budynku i wyglądają one naprawdę dużo gorzej niż przed remontem. Mam wiele zdjęć obiektów, które udało mi się sfotografować przed remontem i po nim i później, kiedy pokazuję je gospodarzowi, on nagle stwierdza, że kiedyś estetyczna strona obiektów była wyższa - opowiada.
Warto też dbać o małe elementy krajobrazu wiejskiego.
- Receptą na zachowanie dziedzictwa materialnego jest to, by kolejne krzyże, kapliczki nawiązywały swą formą, materiałem, z którego są wykonane do tych, które wykonane były kiedyś. Jeżeli jest stary, drewniany krzyż i widzimy, że on jest w złym stanie i musi być zastąpiony przez inny, to nie wykonujmy nowego z szyn żelaznych, stalowych tylko postarajmy się, by ten nowy był również drewniany i nawiązywał kształtem, formą wykonana do dawnego. Wtedy będzie utrzymana ciągłość tradycji - mówi dyrektor Podlaskiego Muzeum Kultury Ludowej. - Co więcej, drewniane krzyże, np. wykonane z dębu też będą trwałym świadectwem naszej wiary, a jednocześnie będą podtrzymywały lokalną tradycję.
A jeśli już budować nowy dom na wsi? W przypadku, gdy są to miejscowości o funkcjach typowo suburbanistycznych, to dylematu nie ma. Tam powstają w zdecydowanej większości budynki w popularnej w danym czasie stylistyce, które tworzą mniej lub bardziej spójne architektonicznie osiedla. Dużo trudniej wygląda sprawa, gdy dom miałby stanąć na wsi, wśród chociaż częściowo zachowanej, tradycyjnej zabudowy. Dlatego, specjalnie z myślą o województwie podlaskim Narodowy Instytut Dziedzictwa ogłosił konkurs architektoniczny "Twój dom – dialog z tradycją". W jego ramach specjaliści liczą na znalezienie nowych wzorców jednorodzinnej zabudowy, kontynuujących najlepsze tradycje budownictwa wiejskiego województwa podlaskiego.
Zadaniem konkursowym jest opracowanie projektu architektoniczno-budowlanego wolnostojącego domu jednorodzinnego. Ma być to tzw. projekt gotowy, czyli przeznaczonym do wielokrotnego zastosowania oraz wpisywać się w tradycyjny, wiejski krajobraz kulturowy województwa.
Konkurs jest otwarty, ogólnopolski, skierowany zarówno do profesjonalnych architektów, jak i studentów architektury. Pula nagród wynosi w nim 70 tys. zł. W kategorii profesjonalistów zwycięscy otrzymają kolejno za I, II i III miejsce po 25, 20 i 15 tys. zł, zaś w kategorii studenckiej po 6, 3 i 1 tys. zł.
Nagrodzone i wyróżnione projekty będą przeznaczone do sprzedaży i ukażą się w specjalnej pokonkursowej publikacji oraz na pokonkursowej wystawie.
Projekty można składać do 25 listopada 2021 r., a wyniki konkursu zostaną ogłoszone 10 grudnia 2021 r.
Konkurs organizuje Narodowy Instytut Dziedzictwa przy współpracy Stowarzyszenia Architektów Polskich – Oddział w Białymstoku Fundacji Ochrony Zabytków "Na Rubieży" w Białymstoku oraz Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Partnerem samorządowym konkursu jest Związek Gmin Wiejskich Województwa Podlaskiego.
ewelina.s@bialystokonline.pl
