W 2012 r. prowadzono prace ziemne na prywatnej posesji we wsi Stary Gromadzyn. Po przewiezieniu wydobytej ziemi na wysypisko, odkryto sowiecką skrzynkę amunicyjną z dokumentami. Papiery przez kilkadziesiąt lat leżały w ziemi tylko prowizorycznie zabezpieczone. Dodatkowo podczas prac ziemnych skrzynkę rozbiła łyżka koparki, która uszkodziła część zbutwiałych dokumentów.
Archiwum przez około rok znajdowało się w dyspozycji właściciela posesji, potem przekazał je Jackowi Bagińskiemu – nauczycielowi Szkoły Podstawowej w Czerwonem, który skontaktował się z białostockim Oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej. 6 maja archiwum zostało zabezpieczone i przewiezione do Białegostoku. W najbliższym czasie archiwum zostanie poddane konserwacji w Warszawie.
Zły stan zachowania dokumentów uniemożliwia pełne rozpoznanie dokumentów. Udało się jednak ustalić, że jest to archiwum Rejonu Kolneńskiego ZWZ-AK, przypuszczalnie z lat 1941–1942. W niewielkiej, rozpoznanej części zasobu szczególnie ciekawe są spisy ewidencyjne stworzone przez kolneńską konspirację. Zidentyfikowano m.in. spis współpracowników władzy sowieckiej z okresu okupacji lat 1939–1941, spis volksdeutschów, spis posterunków żandarmerii niemieckiej. Co ciekawe, spisy współpracowników obu okupantów mają formę aktów oskarżenia.
Archiwiści IPN oceniają znalezisko ze Starego Gromadzyna jako niezwykle cenne i ciekawe. Do dziś zachowało się niewiele dokumentów z pierwszych lat konspiracji niepodległościowej, a te wytworzone przez najniższe struktury terenowe można uznać za unikatowe.
W ubiegłym roku w remontowanym piecu na plebanii w Porytem (pow. kolneński) odnaleziono 49 dobrze zachowanych dokumentów sztabu Okręgu Białystok AK z lat 1943–1945, a ze wsi Korzeniste (także pow. kolnenski) ks. Jana Domiński przekazał archiwalia wytworzone najprawdopodobniej przez miejscowe struktury NSZ.
ewelina.s@bialystokonline.pl
