Jiří Černický. Spirytualizm naukowy

Otwarcie wystawy: 27.04.2018 r.

Artyści: Jiří Černický
Kurator: Michal Koleček
Współpraca: Wydział Sztuki i Designu Uniwersytetu Jana Evangelisty Purkyně w Uściu nad Łabą

Jiří Černický (ur. 1966, Uście nad Łabą, Czechy) żyje jakby w rozkroku między dwiema epokami: minionym i obecnym tysiącleciem. Urodzony 21 lat po II wojnie światowej, rok po tym, jak Joseph Kosuth stworzył przełomowe dzieło One and Three Chairs (Jedno i trzy krzesła, 1965), Černický pracuje całkowicie zakorzeniony w erze społeczeństwa informacyjnego. Nieustępliwy obrońca modernistycznego indywidualizmu, jeden z ostatnich wielkich bardów wnosi do swojej egzystencji patetyczne porównania, ponieważ sam jest wybitnym zjawiskiem, romantykiem słowa, czynów i gestów.

Jego drogę zawodową, z punktu widzenia rozwoju artystycznego, można usytuować na styku trzech sekwencji dziejów kultury. Na początku twórczego samookreślenia przeżył oczarowanie rosyjską awangardą, ale też sowiecką pierestrojką, której atmosfery doświadczył w końcu lat 80. ubiegłego wieku. Nieco później zafascynował się aktywizmem społecznym, który w przestrzeń artystyczną wniósł Joseph Beuys. Wrażliwość Černickiego podlegała również silnie inspirującym wpływom schyłkowej nieoficjalnej czeskiej moderny – w kontrze do cicho dogorywającego rewolucyjnego reżimu komunistycznego. W szczególności konfrontował własne doświadczenia związane z tragicznym losem pozbawionej historycznych korzeni społeczności czeskich Sudetów (skąd pochodzi) i ekologiczną dewastacją tego regionu z gwałtownym pojawieniem się drugiego pokolenia praskiego postmodernizmu, którego zwieńczeniem była posttotalitarna transformacja społeczna.

I tak, jako wrażliwy nomada, wieczny poszukiwacz prawdy i kondensator nowych światów czy uporczywy opowiadacz wielkich i niestety marginalnych historii, Černický sięga do swojej pamięci, do głębi swojej wyobraźni, aby z niej wydobyć nowe tematy warte artystycznej wizualizacji. W uczciwym poszukiwaniu, w powabie mozolnego samoudręczenia i zadawaniu sobie pytań o aktualność własnego wyrazu artysta kreśli elegancką krzywą – poczynając od delikatnych objęć późnego modernizmu przerywanego postmodernistycznymi porywami aż po falę altermodernizmu, będącego reakcją na zaostrzoną wrażliwość sceny środkowoeuropejskiej – i cyzeluje pytania dotyczące charakteru dzieła sztuki, granicy środków wyrazu i formatów, przemieszania technik artystycznych i przestrzennego wymiaru, w jakim sztuka jest prezentowana.

Na wystawie „Spirytualizm naukowy” przygotowanej dla Galerii Arsenał w Białymstoku Černický zestawia prace, które ilustrują niejasną i inspirującą granicę między kreatywnością odkrycia naukowego a ekstazą przeżycia duchowego. Przy czym właśnie sztuka – w przekonaniu autora – ma być polem siłowym, na którym dochodzi do przecinania się tych pozornie przeciwstawnych energii.

W pracach wideo zatytułowanych Proszę, moglibyście dać mi coś, czego nie jest wam żal? (2009) i Psychokineza (2014) Černický akcentuje tematy związane z transcendentnym wymiarem poznania racjonalnego. W pierwszej z nich próbuje, jak twierdzi, „połączyć zwykłą sytuację społeczną ze zjawiskiem występującym w kontekście doświadczenia naukowego. Oznacza to powiązanie przypadkowego procesu niedefiniowalnego naukowo z prawami fizyki, które próbują precyzyjnie opisać świat. Mówiąc ściślej, chodzi o artystyczne adaptowanie zwykłej sytuacji zachodzącej między ludźmi na laboratoryjny proces fizyczny, który odbywa się w akceleratorze cząstek”. W drugim wypadku Černický pracuje z filmowym ready made, z krótką sekwencją dokumentalną pokazującą seans spirytystyczny pełny odnośników do wczesnej awangardowej konstruktywistycznej morfologii językoznawczej.

Autor precyzyjnie identyfikuje doniosłe przejawy dziejów współczesnych oraz historii kultury w przywołujących atmosferę ekspozycji muzealnej instalacjach Niezwykłe miniatury (2013) i Ecstasy (2016). W pierwszej widz ogląda przez lupę reliefy wykonane na powierzchni pestki, przedstawiające sceny z gułagów, które symbolizują jeden z najtragiczniejszych wątków rządów sowieckich. Ta zminiaturyzowana groza w swym niemalże nierozpoznawalnym pięknie przekonująco ukazuje absurd i niezbywalne doświadczenie ludzkiego cierpienia w systemie totalitarnym. Dzieło Ecstasy jest pomniejszonym cytatem słynnej antycznej rzeźby przedstawiającej boginię miłości Wenus. Wykonane jest z substancji psychoaktywnej zwanej ecstasy. Černický przy jego realizacji poprosił o współpracę wydział do walki z przestępczością narkotykową praskiej policji. Korespondencja artysty, kuratora galerii i dyrektora wydziału stanowi integralną część tej instalacji. Symboliczne oczarowanie pięknem i wieczną tęsknotę za miłością autor konfrontuje z jedną ze współczesnych nielegalnych substancji zażywanych przez ludzi. Służy ona do iluzorycznego i autodestrukcyjnego wywołania tych uczuć – coraz bardziej nieobecnych w codziennym życiu.

Rzeźbami Letatin w klatce (2002) i Uprząż dla wilkołaka (2016) artysta nawiązuje do serii własnych utopijnych rysunków konceptualnych (w niewielkim wyborze przedstawionych na wystawie), powstających nieprzerwanie od początku lat 90. ubiegłego wieku. Niektóre z nich Černický realizuje w formie elektryzujących znaczeniowo, estetycznie dynamicznych instalacji. Letatin w klatce prezentuje przenikanie się modernistycznego mitu artystycznego łączącego się z osobą rosyjskiego twórcy awangardowego Władimira Tatlina z nielegalnie rozpowszechnianą powieścią dla chłopców podburzającą przeciw władzom totalitarnym, której bohater jest wynalazcą latającego roweru. Obaj bohaterowie – realny i fikcyjny (stworzony przez czeskiego pisarza Jaroslava Foglara) – i ich utopijne wynalazki oferują symboliczne narzędzie do ucieczki z otaczającej dusznej rzeczywistości. Z kolei Uprząż dla wilkołaka Černický definiuje jako próbę wykorzystania „niesfornego, złego i szczekliwego psa jakiejkolwiek większej rasy. Na jego grzbiecie miałby być przymocowany megafon w taki sposób, aby rozwścieczone zwierzę nie mogło go zrzucić ani zniszczyć. Proponuję również do kagańca przypiąć mikrofon. Koniecznie należy go zabezpieczyć przed uszkodzeniem. Tak wyposażone zwierzę proponuję puścić wolno (przede wszystkim w godzinach nocnych, najlepiej podczas pełni) w miasto. Zakładam, że bardzo szybko stanie się obiektem pogoni sił porządkowych. W ten sposób dramat rozdrażnionego wilkołaka się jeszcze pogłębi”.

Triada reliefowych obrazów – tak zwanych Półek (2015) – które autor zatytułował: Wieczne podróżowanie Romów do Walhalli, Zdobycie piekła Dantego przez Thora Heyerdahla i Wejście na K2 oczami Trockiego, jest wyrazem jego przekonania o niewyczerpanym potencjale tradycyjnych środków artystycznych i o potrzebie rehabilitacji we współczesnym obrazoburczym środowisku kulturalnym mitologii romantycznej na tle znacząco zaognionych konfliktów społecznych. Černický w swoich obrazach wędruje przez dzieje i zwraca naszą uwagę na pozornie sprzeczne symbole reprezentujące ideały stabilnych kulturowych czy naturalnych form z jednej strony, a koczowniczej niestałości z drugiej – i to wszystko za pomocą całkowicie autonomicznego systemu estetycznego.

Na wystawę w Białymstoku Černický przygotował również instalację Fusy (2018), w której podejmuje kwestię przełomowych i na wskroś tragicznych wydarzeń związanych z rozwojem polskiego społeczeństwa w ciągu XX wieku oraz jego obecnej pełnej antagonizmów sytuacji. W kompozycji tego dzieła autor zestawia odniesienia do realnych wydarzeń historycznych i miejsc, które je symbolizują, z kiczowatą atmosferą programów telewizyjnych nieumiejętnie odwołujących się do rytuałów okultystycznych i seansów spirytystycznych. Wydarzenia z przeszłości przemawiają do nas z jakichś zmanipulowanych medialnych zaświatów, które naśladują ich magiczne oddziaływanie na teraźniejszość, by w jednym powierzchownym ujęciu przywołać zrozumienie dla nieuchronnego przeznaczenia historycznego oraz uśmiech nad absurdem własnego losu.

W pracach prezentowanych na wystawie „Spirytualizm naukowy” Černický formułuje koncepcję wizjonerskiego aktywizmu, który jest dowodem wiary w potencjał sztuki, w jej zdolność do inicjowania zmian za pośrednictwem rewolucyjnego aktu społeczno-kulturowego. Proces ten można interpretować przede wszystkim jako cierpliwe poszukiwanie prawdy artystycznej, którą kanadyjski filozof i estetyk Lambert Zuidervaart znajduje w procesie „dynamicznej współzależności między kreatywną otwartością a kreatywną zdolnością przekonywania”. W zniewalającym obszarze, który kształtują projekty Černickiego, otwiera się przed nami elegancki system urzekających postaw, które nas jednoczą z bogactwem twórczej fantazji i hiperbolizowanego piękna oraz sugestywnym bólem życia pośród rozpadających się wartości i struktury naszego świata.

Michal Koleček, 2018

Wydarzenia towarzyszące:
28.04.2018, godz. 11:00 - oprowadzanie autorsko-kuratorskie po wystawie.

Patronat medialny
Portal Miejski BiałystokOnline